700-lecie kanonizacji św. Tomasza z Akwinu

Sympozjum tomistyczne w 700-lecie kanonizacji św. Tomasza z Akwinu 

W dniach 26-27 czerwca 2023 r. na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie odbyło się Sympozjum Tomistyczne z okazji 700-lecia kanonizacji świętego Tomasza z Akwinu. Organizatorem Sympozjum była Katedra Historii Filozofii UKSW oraz Naukowe Towarzystwo Tomistyczne. W trakcie tej dwudniowej konferencji wygłoszone zostały referaty dotyczące myśli oraz dzieł Akwinaty z zakresu filozofii, teologii oraz prawa.

Pierwsza sesja plenarna prowadzona przez dr hab. Michała Zembrzuskiego, została otwarta przez prof. Artura Andrzejuka, kierownika Katedry Historii Filozofii UKSW oraz przewodniczącego Naukowego Towarzystwa Tomistycznego. Prof. Andrzejuk zwrócił uwagę na okoliczności kanonizacji św. Tomasza z Akwinu, szczególnie podkreślając docenienie przez papieża Jana XXII nie tylko cnotliwości czynów Akwinaty, ale również jego doktryny.

Pierwszy wygłosił swój referat pt. Ad sensum: Akwinata wobec trudności tekstualnych w egzegezie biblijnej ks. prof. Piotr Roszak z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W swoim wystąpieniu prof. Roszak zwrócił uwagę m.in. na tendencję hermeneutyczną Tomasza z Akwinu, przejawiającą się w uzgadnianiu interpretacji biblijnych, nie tyle ze względu na sens dosłowny fragmentu tekstu, co sens wynikający z jego szerszego kontekstu. Prelegent podkreślił krytyczność wobec źródeł, jaką można zauważyć u Akwinaty, oraz odwoływanie się (przy napotkaniu trudności tekstualnych) do tekstu hebrajskiego, jak również Septuaginty. Charakterystyczne przy rozwiązywaniu owych trudności było, więc dla Tomasza wyjaśnianie sprzeczności, odwoływanie się do ojców Kościoła, uwzględnianie kontekstu oraz charakteru języka, odnoszenie fragmentu do sensu całości tekstu, ale również, jak zaznaczył prelegent, umiejętne zatrzymywanie egzegezy, tak by nadmiernie nie zagłębiać się w szczegóły, pomijając przy tym sens odczytywanego tekstu.

Dr hab. prof. UMCS Małgorzata Łuszczyńska oraz dr Paweł Lesiński z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie przedstawili referat pt. Dobro wspólne w refleksji Św. Tomasza z Akwinu a społeczne związanie własności prywatnej w art. 14 ust. 2 niemieckiej ustawy zasadniczej. Dr hab. Łuszczyńska przedstawiła Tomaszową koncepcje dobra wspólnego, wskazując na relację między dobrem wspólnym a realizowaniem indywidualnych celów jednostki. Odwołując się do koncepcji prawa naturalnego zauważyła, że zasadniczo nie istnieje konflikt między dobrem wspólnym a dobrem jednostki. Jednostka samodoskonaląc się, dąży do dobra wspólnego, zaś dobro wspólne z założenia ma być dobrem dla jednostek należących do danej społeczności. W drugiej części tego wystąpienia dr Lesiński wskazał na ponadczasowość koncepcji dobra wspólnego na przykładzie idei społecznego związania. Zwrócił uwagę na powiązanie w niemieckim porządku konstytucyjnym własności społecznej (dobra wspólnego) z własnością prywatną. „Własność zobowiązuje” (art. 14 ust. 2 ustawy zasadniczej RFN) oznacza bowiem, że korzystanie z własności powinno zarazem służyć dobru ogółu. Własność ma zarazem funkcje osobiste jak i społeczne. Na gruncie niemieckiego prawa nie ma więc absolutnego prawa własności, a raczej jest ono ograniczone przez uwarunkowania społeczne, które muszą być przez właściciela respektowane.

Po przerwie swoje wystąpienie pt. Komentarz św. Tomasza do „Polityki” Arystotelesa. Wyzwania dla nauk o polityce zaprezentował ks. prof. Janusz Węgrzecki z UKSW. W swoim referacie przedstawił klasyczne ujęcie polityki jako najgodniejszej (ze względu na swój przedmiot) z nauk praktycznych, która wskazuje na sposób, w jaki można udoskonalić funkcjonowanie społeczne (aspekt praktyczny), ale również rozważa zasady, części, cechy i działanie państwa (aspekt teoretyczny). Prelegent zwrócił uwagę na różne od klasycznego, współczesne ujęcia polityki, w których sprawy pozapolityczne stają się polityczne, nie ze względu na swoją genezę, lecz skutki. W dalszej części referat poświęcony był odróżnieniu trzech określeń człowieka: animal politicum (człowiek funkcjonujący w ramach polityki), animal civile (człowiek jako obywatel podlegający władzy) a także animal sociale (człowiek pozostający w relacjach społecznych) oraz relacji między cnotą moralną, cnotą obywatelską a ustrojem, w jakim funkcjonujemy.

Referat pt. Kultura: od Cycerona do Tomasza z Akwinu wygłosił prof. Piotr Jaroszyński z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Zwrócił on uwagę na występującą współcześnie wieloznaczność pojęcia kultura oraz jego dewaluację i wynikające z niej zagrożenia. W nawiązaniu do Cycerona wskazał na źródło tego pojęcia w języku łacińskim, które miałoby określać pracę rolnika. Kultura jest więc utożsamiana z zaszczepianiem cnót i eliminowaniem wad u człowieka, i w tym ujęciu według prelegenta widać powiązanie między Cyceronem a Tomaszem, który później owe cnoty i wady dokładnie opisał. Bóg wychowuje człowieka przez kulturę, a więc przez właściwe jego pielęgnowanie i uszlachetnianie, które są przejawami boskiej miłości.

Po przerwie obiadowej nastąpił podział obrad na sekcje. Pierwszą sekcję, prowadzoną przez dr Izabellę Andrzejuk z Akademii Bialskiej im. Jana Pawła II, otworzyło wystąpienie dr. Bartosza Zalewskiego z UMCS pt. Kto może stanowić prawa? Próba egzegezy S.Th. I-IIae q. 90 a. 3. Wskazał on, że przyczyna prawa jest bezpośrednio powiązana z jego celem i w tym kontekście należy ją rozpatrywać. Prelegent przedstawił kontrargumenty Tomasza skierowane wobec zarzutów, jakoby prawo mógł stanowić (1) każdy, (2) każdy byt, który prowadzi człowieka ku cnocie (a więc każdy byt racjonalny) czy też (3) każdy byt pełniący władzę w państwie analogiczną do władzy ojca we wspólnocie domowej. Tomasz stwierdza bowiem, że prawo może stanowić jedynie podmiot rozumny lub grupa podmiotów rozumnych, mających na celu dobro wspólne, a więc sprawujących pieczę nad wspólnotą polityczną. Traktuje on więc kompetencje wynikające z zależności feudalnych jako niewystarczające do ustanawiania praw. Ostatnim zagadnieniem poruszonym w referacie była charakterystyka wspólnoty politycznej.

Kolejny referat pt. Aktualność filozofii politycznej Akwinaty wygłosił ks. dr Adam Machowski z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zwrócił on uwagę na nacisk jaki Tomasz stawiał na realizm w poznaniu rzeczywistości. Działanie polityczne powinno być racjonalne, Tomasz oddziela bowiem objawienie od roztropności ludzkiej występującej w polityce. Ostatnim zagadnieniem poruszonym w referacie były sposoby, w jaki nieczystość (seksualna) zagraża debacie politycznej (skupia naszą uwagę na tematach mniej istotnych, jest przyczyną nierozważności i pochopności) oraz wpływ nieczystości na roztropność (uniemożliwia odróżnienie dobra od zła oraz dobranie właściwych środków do celu) i wolę (powoduje dążenie do niewłaściwego celu, a ostatecznie nienawiść do Boga oraz myślenie krótkotrwałe, bez uwzględnienia konsekwencji działań). Prelegent wskazał na wartość myśli Tomasza w obliczu współczesnej sytuacji politycznej.

Po przerwie głos zabrał dr Piotr Paweł Orłowski z UMK, który wygłosił swój referat pt. Dar rady i perswazja w aspekcie przywództwa według Tomasza z Akwinu. Dar rady, jeden z siedmiu darów Ducha Świętego, według Tomasza jest darem należącym do władzy poznawczej poznania praktycznego, który ukierunkowany jest na osiągnięcie prawdy w działaniu. Prelegent wskazał na powiązanie daru rady z cnotą roztropności, z którą współwystępuje i którą niejako dopełnia. Dar ten jest wyjątkowo ważny dla przywództwa, ponieważ ułatwia podejmowanie dobrych decyzji, uwzględniających dobro wspólne, a także dobro jednostek. Z kolei zdolność perswazji umożliwia skuteczne komunikowanie tych decyzji i przekonywanie innych do ich realizacji za pomocą argumentacji. Dar rady oraz perswazja jako jego przedłużenie i akt wykonawczy stanowią arsenał potrzebny dobremu przywódcy.

Ostatnim w tej sekcji było wystąpienie ks. dr hab. Mariana Szymonika z Wyższego Międzydiecezjalnego Seminarium Duchownego w Częstochowie pt. Filozofia jako nauka kontemplująca i wyjaśniająca byt – znaczenie tomizmu w wyjaśnianiu faktu religii. W nawiązaniu do definicji religii przedstawionej przez Zofię J. Zdybicką wskazał na dwojakie wyjaśnienie religii: od strony podmiotu relacji (człowiek, jako istota religijna, pragnąca przezwyciężyć towarzyszące jej doświadczenie kruchości życia) oraz od strony przedmiotu odniesienia w tej relacji (Bóg). Prelegent wskazał na znaczenie koncepcji stworzenia u Tomasza dla odparcia zagrożeń wyjaśnienia faktu religii (pułapka refleksji i pułapka mitologizacji). Koncepcja ta pozwala nam uniknąć w poznawaniu świata błędów takich, jak stwierdzenie, że (1) rzeczywistość wyczerpuje się w rzeczach widzialnych, (2) byty stworzone mają Boskie właściwości, (3) pomniejszenie mocy Bożej będącej w stworzeniach, a więc ograniczone rozumienie opatrzności Bożej, (4) błędne pojmowanie miejsca człowieka w hierarchii rzeczy.

 
Drugą sekcję, prowadzoną przez mgr Natalię Herold z UKSW, rozpoczęło wystąpienie mgr. Jacka Banasia z Ministerstwa Edukacji i Nauki pt. Św. Tomasz z Akwinu o znaczeniu prawdy i mądrości oraz roli nauczyciela. Prelegent zwrócił uwagę na współczesne zjawiska w edukacji m.in. wzrost zainteresowania nowymi nurtami pedagogicznymi promującymi subiektywizm oraz relatywizm, a także dążenie do wiedzy jedynie ze względu na jej użyteczność, czyli uzyskanie zawodu. Prelegent wskazał, że myśl Tomasza stanowi ratunek dla współczesnej edukacji. Przez odniesienie do intelektu boskiego jako racji poznawalności świata Akwinata sprzeciwia się relatywizmowi i broni tezy o uporządkowaniu świata. Celem zdobywania wiedzy jest dążenie do mądrości. Poszukiwanie prawdy jest jednak skuteczne jedynie wtedy, gdy kieruje nim wykwalifikowany nauczyciel, a więc kiedy jest to proces nauczania, a nie odkrywania.

Następnie głos zabrał dr hab. prof. UKSW Michał Zembrzuski i przedstawił swój referat pt. Metafizyka substancji duchowych w „De spiritualibus creaturis”. Zaprezentował on dylematy, z którymi mierzył się Tomasz w ramach tworzenia swojej angelologii, m.in. dotyczące tego, czy w substancjach duchowych występuje złożenie forma-materia i w jaki sposób substancje duchowe łączą się z ciałami. Prelegent wskazał na źródła angelologii Tomasza w filozofii Platona (substancje niezmienne – idee, byty matematyczne) oraz Arystotelesa (substancje nieruchome jako przyczyny ruchu, choć Tomasz nie zgadza się z tym, aby substancje nieruchome miały być formami ciał). Kolejnym zagadnieniem podjętym w referacie było istnienie substancji duchowych, którego Tomasz dowodzi przez odniesienie do (neoplatońskiej) doskonałości i uporządkowania świata lub też do natury intelektu, z której należałoby wnioskować o istnieniu innych intelektów.

Po krótkiej przerwie dr Bożena Listkowska z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy zaprezentowała swój referat pt. Miłość niemożliwa? Analiza ujęć relacji człowiek-zwierzę w filozofii św. Tomasza z Akwinu i tomizmie konsekwentnym. Przedstawiła koncepcję miłości u Tomasza i zwróciła uwagę na to, że Tomasz uznaje zwierzęta za byty zdolne do przeżywania uczuć. Nie znaczy to jednak, że są one w stanie kochać w taki sam sposób jak ludzie, gdyż, jak podkreśla prof. dr. hab. Mieczysław Gogacz, miłość jest relacją osobową. Prelegentka wskazała jednak na relację, w której człowiek odczuwałby określony rodzaj miłości, zaś zwierzę swego rodzaju przywiązanie. Przywiązanie jest to zareagowanie zmysłowej władzy dążeniowej, stan trwający w czasie, który dotyczy danego przedmiotu odniesienia, charakteryzuje się tym, że przedmiot ten jest niemożliwy do zastąpienia, zwierzę zaś odczuwa potrzebę dążenia do bliskości i szuka kontaktu z tą jednostką, a oddzielenie go od niej prowadzi do reakcji stresu u zwierzęcia. W tym kontekście caritas jest relacją, która pod pewnymi warunkami może odpowiadać relacji zwierzęcia z opiekunem. Do warunków tych zalicza się: jednostronność relacji (ze strony człowieka jest to dobrowolnie przyjęta postawa miłości, ze strony zwierzęcia stałe, pozytywne nastawienie uczuciowe), uznanie dobra własnego opiekuna za poprzedzające dobro zwierzęcia, odrzucenie antropomorfizacji zwierząt.

Ostatni w ramach tej sekcji referat zatytułowany: Gdyby miłość była konieczna. Kilka słów o konieczności miłości i wolności Boga w dziele stworzenia według św. Tomasza z Akwinu wygłosił ks. mgr Bartosz Adamski. W swoim wystąpieniu wskazał, że konieczność nie wyklucza wolności. Wolność jest często utożsamiana z możliwością wyboru i w tym ujęciu nie da się pogodzić wolności z koniecznością. Jeśli jednak Bóg posiada doskonałą wiedzę, to jest ona powiązana z pewnością, stąd również z koniecznością. Konieczność nie musi się więc wiązać się z przymusem, a może wynikać z naturalnej skłonności. Miłość Boga jest konieczna ze względu na naturę Boga oraz dobrowolna, bo Bóg nie jest zobowiązany do stwarzania.

 
Trzecią sekcję prowadził dr hab. Michał Zembrzuski. Jako pierwszy referat zatytułowany: Istnienie aktem bytu w metafizyce Tomasza z Akwinu przedstawił prof. Artur Andrzejuk. W swoim wystąpieniu zwrócił uwagę na odróżnienie istnienia od istoty w myśli Tomasza, które drastycznie odcina Akwinatę od metafizyki substancjalnej Arystotelesa. Prymat istnienia w metafizyce tomistycznej sprzeciwia się również pomysłowi Awicenny, jakoby istnienie było przypadłością niezbywalną bytu. Istnienie dla Tomasza jest aktem zapoczątkowującym byt, a więc aktualizującym jego istotę. Prelegent wskazał, że tak ujęta metafizyka prowadzi z konieczności do struktury pierwszej przyczyny – Boga. Bóg stanowi bowiem wyłącznie istnienie. Jak zostało powiedziane w referacie, metafizyka tomistyczna pozostaje wciąż aktualna oraz innowacyjna, gdyż nie sposób mówić o egzystencji w filozofii współczesnej bez odwołania do Akwinaty.

Metafizyczne podstawy Tomaszowej etyki omówiła dr Izabella Andrzejuk. Prelegentka wskazała na przedmiot tomistycznej filozofii moralnej, jakimi są dobrowolne, rozumne oraz celowe działania człowieka. Metafizyka w ujęciu Tomasza jest z kolei dziedziną analizującą zastany porządek rzeczywistości. W tym kontekście metafizyczne podstawy etyki stanowią zagadnienia dotyczące m.in. dobra (to, co sprawia, że byt może być wybrany i chciany), celu (dobro zamierzone w działaniu) i szczęścia (dobro najdoskonalsze, cel ostateczny). Dr Andrzejuk zwróciła uwagę na to, że dobro w myśli Tomasza jest tożsame z bytem, co do rzeczy i w tym kontekście stanowi pewną doskonałość, której możemy chcieć, jak również przedstawiła trójpodział na dobro: pożyteczne, przyjemne oraz szlachetne (godziwe). W drugiej części wystąpienia wyjaśnione zostało m.in. pojęcie celu w porządku zamierzenia (cel jako pierwsze principium) oraz w porządku wykonania (cel jako coś ostatecznego), jak również odróżniono cele, których człowiek w życiu może mieć wiele od celu ostatecznego, który jest jeden. Ostatnim zagadnieniem, które zostało poruszone było szczęście w znaczeniu ogólnym (każdy pragnie szczęścia) oraz szczegółowym (nie każdy potrafi rozpoznać szczęście).

Referat pt. Kauzalne ujęcie skuteczności norm wygłosiła mgr Natalia Herold. Zwróciła uwagę na to, że istnieje wiele rodzajów skuteczności wynikających ze struktury norm postępowania. Każda norma postępowania jest bowiem złożona z materii, którą jest jej treść, oraz formy, stanowiącej jej uznanie. W tym kontekście wyróżnić można skuteczność materialną i skuteczność formalną. Skuteczność materialna zależna jest od sprawności intelektu czynnego, który informacje (zebrane przez intelekt możnościowy) na temat istoty konkretnych rzeczy zawartych w substancjach jednostkowych poddaje normatywizacji. Z kolei, jak wskazała prelegentka, można wyróżnić trzy rodzaje skuteczności formalnej: habitualną, społeczną oraz polityczno-prawną. O ile skuteczność formalna habitualna dotyczy dyspozycji jednostki do dobrego postępowania, to skuteczności formalne – społeczna oraz polityczno-prawna – uwzględniają moc zniewalającą, którą powinno mieć prawo, aby skutecznie prowadzić do cnoty społeczeństwo. Dalsza część referatu poświęcona została omówieniu skuteczności sprawczej oraz celowej. Skuteczność sprawcza wiąże się z odzwierciedleniem idei prawa wiecznego w istocie konkretnych bytów oraz skuteczności celowej: (1) wynikającej z przyczynowania wtórnego formalnego oraz (2) wynikającej z przyczynowania pierwotnego sprawczego.

Jako ostatni w tej sekcji, swój referat pt. Substancje oddzielone przedmiotem metafizyki w ujęciu Tomasza z Akwinu, wygłosił dr hab. Michał Zembrzuski. W pierwszej kolejności zwrócił on uwagę na nieuzasadnione wykluczenie substancji oddzielonych z bycia przedmiotem metafizyki odwołując się do niejednoznacznego ujęcia przedmiotu metafizyki przez Arystotelesa. Stagiryta podawał, że choć pierwszym, bezpośrednim przedmiotem metafizyki są byty jednostkowe, to nauka ta dąży do poznania ostatecznych zasad i przyczyn, będących substancjami oddzielonymi (w tym Bogiem). Prelegent wskazał, że współcześnie zagadnienie Boga spotyka się w filozofii z szerokim zainteresowaniem w przeciwieństwie do innych substancji oddzielonych, na temat których badań jest dużo mniej lub są one podejmowane jedynie w ramach angeolologii teologicznej (gdzie substancje duchowe badane są jedynie jako stworzenia, a nie jako zasady rzeczywistości). Jak zostało powiedziane w wystąpieniu, ujęcie substancji duchowych jako przyczyn obecne jest w filozofii Tomasza. Akwinata wyróżnia bowiem trzy grupy przedmiotów najbardziej intelektualnych, które mogłyby być przedmiotem metafizyki: pierwsze przyczyny, najbardziej powszechne zasady (kategorie) oraz Bóg i inteligencje (substancje duchowe). Ostatnim poruszonym zagadnieniem były obecne w myśli Tomasza wątki dotyczące istnienia substancji duchowych.

Sesję plenarną drugiego dnia sympozjum, prowadzoną przez dr hab. Magdalenę Płotkę, prof. UKSW, otworzyło słowo wstępne prof. Artura Andrzejuka, który wskazał na przesłanie sympozjum: „Idźcie do Tomasza”. Słowa te, zostały zawarte w encyklice Studiorum ducem Papieża Piusa XI, wydanej z okazji 600-lecia kanonizacji św. Tomasza. Sama zaś encyklika, jak wskazał prof. Andrzejuk, stanowiła (zgodnie z duchem tomizmu) uzasadnienie dla ogłoszonych nieco wcześniej kanonów, zgodnie z którymi filozofia i teologia Tomasza mają stanowić podstawę kształcenia młodzieży duchownej w Kościele katolickim.

Pierwszy tego dnia referat pt. Kluczowe tezy filozofii św. Tomasza z Akwinu w interpretacji ks. Andrzeja Maryniarczyka, wygłosił ks. dr hab. Tomasz Duma, prof. KUL. W swoim wystąpieniu wskazał na aktualność filozofii Tomasza oraz jej znaczenie w rozwiązywaniu współczesnych problemów. Pierwszą tezą, omówioną w wystąpieniu była teza o autonomii poznania filozoficznego. Miała ona ogromny wpływ na pogodzenie relacji filozofii i teologii oraz przyczyniła się także do rozwoju racjonalnej myśli europejskiej. Ma ona kluczowe znaczenie w utrzymaniu autonomicznej filozofii i ustaleniu odpowiednich relacji filozofii do nauk szczegółowych. Tezy druga i trzecia dotyczyły kolejno koncepcji metafizyki oraz jej metody. Tomistyczna metafizyka oparta na poznaniu rzeczywistości, wyklucza jej subiektywizację. Jak zauważył ks. prof. Duma, określenie, czym jest metafizyka oraz jaka jest jej metoda, a więc wytłumaczenie racji uzasadniających poznanie ludzkie, jest niezwykle istotne współcześnie, gdy pojawiają się coraz to nowsze koncepcje metafizyk opartych nie na poznaniu rzeczywistości, lecz na schematach pojęciowych czy określonych założeniach. Następna teza dotyczyła analogii poznania bytu, której konsekwencją jest wieloznaczność obecna w języku filozoficznym (metafizycznym). Jak zostało zaznaczone w referacie, wieloznaczność jest niezbędna w rozwoju filozofii. Teza o egzystencjalnej koncepcji bytu, pozwala m.in. na filozoficzne ujęcie Absolutu jako przyczyny istnienia bytu. Teza szósta dotycząca transcendentaliów jest kluczowa w odparciu zarzutów dotyczących relatywności bytu, zaś teza siódma dotycząca antropologii (m.in. interpretacja definicji Boecjusza) stanowi niezwykle ważne narzędzie w rozwiązywaniu współczesnych problemów dotyczących natury człowieka. Ostatnim zagadnieniem poruszonym w referacie była teza o stworzeniu z niczego, która umożliwiła podejmowanie pytań o przyczynę świata, pochodzenie bytu i duszy.

Następnie głos zabrał ks. dr hab. Henryk Majkrzak z Wyższego Seminarium Misyjnego Księży Sercanów w Stadnikach i przedstawił swój referat pt. Cuda Jezusa w interpretacji św. Tomasza z Akwinu. Wskazał na definicję cudu przedstawioną przez Akwinatę (jako to, co zostało dokonane przez Boga poza porządkiem natury stworzonej), jak również na cel czynienia cudów (wzmocnienie wiary wierzących i potwierdzenie dobra, prawdy i piękna Ewangelii). Prelegent wymienił trzy stopnie cudów, o których pisze Tomasz: Najwyższy stopień dotyczy cudów, których natura nigdy nie może uczynić; II stopień cudów – Bóg czyni to, co natura może uczynić, lecz w innym porządku, oraz III stopień cudów – Bóg czyni to, co natura może uczynić, lecz w inny sposób. W ostatniej części wystąpienia prelegent wymienił i przeanalizował znaczenie i rolę, jaką pełniły cuda, których dokonanie przypisuje się Chrystusowi.

Po przerwie wystąpienie zatytułowane: Wątki tomistyczne w twórczości filozoficzno-literackiej Eleonory Ziemięckiej (1815/1819-1869) przedstawił dr hab. Mikołaj Krasnodębski, prof. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Głogowie. W swoim referacie przedstawił życiorys oraz etapy kształtowania się myśli Eleonory Ziemięckiej. Zwrócił on uwagę na wyjątkowość myśli Ziemięckiej, szczególnie na płaszczyźnie społecznej. Promowała ona edukację kobiet, ale łączyła tak pojmowany feminizm z tradycją katolicką. Uważała grzech pierworodny za przyczynę egoizmu, indywidualizmu, pasożytnictwa i rewolucji w społeczeństwach. Krytykowana była przede wszystkim za niekonsekwencję w swojej filozofii. Z jednej strony przyjmowała tomistyczne ujęcie człowieka jako jedności duchowo-cielesnej, z drugiej zaś utożsamiała człowieka z istotą rozumną na wzór monady lub substancji duchowej. Za Tomaszem uznawała możliwość poznania prawdy ze względu na rozum, który jest odpowiedzialny za jej poszukiwanie oraz wolę odpowiedzialną za pożądanie dobra.

 
Dr hab. Magdalena Płotka prof. UKSW wygłosiła referat pt. Tomasz z Akwinu o gniewie i jego moralnym uzasadnieniu w STH I-II, q. 46-48 i II-II, q. 158. W swoim wystąpieniu przedstawiła ogólną tomistyczną teorię władzy gniewliwej, według której gniew jako uczucie jest ruchem władzy pożądawczej oraz wskazała trzy stopnie gniewu: rozdrażnienie (będące zareagowaniem na nieprzyjemną sytuację), manię (charakteryzującą się długotrwałym przeżywaniem gniewu i rozpamiętywaniem jego przyczyny) oraz szał (utożsamiany z furią i pragnieniem zemsty). Tomasz wskazuje, że zarówno nadmiar gniewu, jak i jego brak nieadekwatny do sytuacji są wadami. Jeśli zaś chodzi o działanie spowodowane gniewem (zemstę), prelegentka zwróciła uwagę, że jego ocena moralna zależy od tego, na co podmiot moralny stawia nacisk, gdy domaga się odwetu. Jeśli zemsta stanowi egzekucję sprawiedliwości, a nacisk postawiony jest na ten właśnie cel, a nie na karę, wtedy działanie to w myśl Tomasza jest moralnie usprawiedliwione, ponieważ służy ono wyeliminowaniu zła, które zagraża dobru.

Po przerwie obiadowej obrady odbywały się w dwóch sekcjach. Pierwszą sekcję, prowadzoną przez mgr. Natalię Herold, rozpoczęło wystąpienie dr hab. Wojciecha Kaliszewskiego pt. Wykład pacierza św. Tomasza z Akwinu. Wskazał on na wyjątkowość wykładu pacierza ze względu na język, w którym był on wyłożony przez Tomasza, czyli dialekt neapolitański. Dzieło to, będące zbiorem sześćdziesięciu kazań zawiera wykład Składu Apostolskiego, Modlitwy Pańskiej oraz Pozdrowienia Anielskiego, dwóch przykazań miłości i dziesięciorga przykazań Bożych. W swoim wystąpieniu prelegent skupił się przede wszystkim na wykładzie Modlitwy Pańskiej, który podejmuje zagadnienie pięciu doskonałości, wymaganych od modlitwy, a także dóbr z niej płynących. Modlitwa powinna być pewna, właściwa, uporządkowana, pobożna i pokorna. Modlitwa wyzwala człowieka z grzechów, leczy duszę oraz uodparnia na wpływ zła. Modlitwa daje nam odczuć bliskość samego Boga, a także umożliwia nam uzyskanie dóbr, na których nam zależy (o ile naprawdę ich potrzebujemy.)

Kolejny referat zatytułowany: Podstawowe idee tomistycznej rekonstrukcji polskiej teologii anglikańskiej wygłosił ks. dr Michał T. Handzel. Zwrócił on uwagę na znaczenie Akwinaty w Kościele anglikańskim. Tomasz wyróżniony jest w kalendarzu Kościoła Anglii przydomkami „filozof” oraz „nauczyciel wiary”, co podkreśla jego zasługi dla anglikańskanizmu. Prelegent przedstawił ogólny zarys historii Kościoła Anglii oraz podjął zagadnienie szczególnej łaski, o której mowa w Modlitewniku Powszechnym. Problematykę łaski Bożej, a więc zagadnienia dotyczące tego, czym owa łaska jest oraz czy istnieje możliwość czynienia dobra bez udzielenia łaski Bożej, opracował w swoim czasie św. Tomasz. Akwinata wskazuje bowiem, że łaska, nazywana uświęcającą realizuje się w osobowej relacji z Bogiem. Do wyzbycia się grzechu niezbędny okazuje się więc nie tylko chrzest, ale również owa łaska uświęcająca. Zagadnienie łaski uświadamia nam, jak ogromny jest wpływ Tomasza na zrozumienie wiary w Kościele anglikańskim.

Po przerwie głos zabrała dr. hab. Maria M. Boużyk prof. UKSW i wygłosiła referat pt. Egzystencja – temat w sercu mądrości. Perspektywa edukacyjna, w którym przedstawiła tendencje pojawiające się na przełomie dziejów w metafizyce. Zwróciła uwagę na wciąż obecny w metafizyce nacisk na istotę rzeczy z pominięciem oczywistego, aczkolwiek wymykającemu się opisowi, istnienia. Prelegentka wskazała, za prof. Stefanem Swieżawskim, na zagrożenia wynikające z przyjęcia esencjalizmu (subiektywizm i idealizm). Druga część wystąpienia poświęcona była zagadnieniu mądrości, której zdobywanie wiązało się ze zdystansowaniem wobec namiętności oraz wyzbyciem się złudzeń. Filozofia jako umiłowanie mądrości stanowiła sposób życia – postawę egzystencjalną. Jak zauważyła prof. Boużyk, współcześnie wiedza jest powiązana jedynie z praktyką zawodową, nie służy zdobywaniu mądrości, jak również nie prowadzi do wykształcenia w pełni zintegrowanej jednostki.

 
Mgr Natalia Herold zaprezentowała referat zatytułowany: Pojęcie partycypacji w „Traktacie o prawie” św. Tomasza z Akwinu. W swoim wystąpieniu przedstawiła neoplatońską interpretację pojęcia partycypacji u Akwinaty oraz wskazała konsekwencje jej przyjęcia (wszelkie prawo jako przejaw woli Boga, jest niezależne od działalności człowieka). Prelegentka opowiedziała się za interpretacją pojęcia partycypacji przedstawioną przez Imię Koterskiego, według której partycypacja u Tomasza jest oparta na jego metafizyce. Mgr Herold (za Władysławem Stróżewskim) wymieniła warunki konieczne, do wystąpienia partycypacji: (1) Tam, gdzie nie ma części, nie będzie partycypacji; (2) Partycypacja nie zachodzi między czymś, co jest identyczne; (3) Musi być otwartość ze strony tych elementów, aby mogły one działać jednostronnie lub wzajemnie. W tym kontekście wskazała, że prawo wieczne jako pierwsze principium norm postępowania nie determinuje człowieka (warunek 3), jak również, że prawo wieczne musi być złożone (warunek 1) z formy (wola Boga) i materii (treść prawa, wyraz jego rozumności). Dodatkowo, aby zachodziła partycypacja w prawie wiecznym, prawo naturalne, przez które możemy uczestniczyć w prawie wiecznym, musi być istotowo różne od prawa wiecznego (warunek 2). Ostatnia część wystąpienia została poświęcona omówieniu dwóch wymiarów partycypacji.

Następnie swoje wystąpienie pt. Zespół glos z 1281 r. w rękopisie płockim Ms 17 – adaptacja myśli św. Tomasza do zagadnień penitencjarnych, zaprezentował mgr Norbert Gołdys z Naukowego Towarzystwa Tomistycznego. Wskazał, że choć nie odnotowano, aby w księgozbiorze biblioteki kapitulnej płockiej znajdowały się dzieła św. Tomasza z Akwinu, to niewątpliwie znajdowały się tam wypisy z tych dzieł. Rękopis Ms 17, znajdujący się w zasobach biblioteki do 1941 roku, miał zawierać 2 glosy oraz 4 osobne teksty. Pierwszy z nich zatytułowany przez Bolesława Ulanowskiego Traktacik o sensach można utożsamić z jednym z kwodlibetów św. Tomasza z Akwinu (Quodlibet VII, q. 6, a. 2). Kolejny Traktacik o liczbach z zawartym w kwodlibecie XI, q. 1, a. 1. Z kolei Traktacik o modlitwie za wszystkich koreluje z zawartością artykułu wchodzącego w skład De oratione (S. Th. II-IIae q. 83, a. 7). Ostatnim z samodzielnych tekstów są notatki z Izydora z Sewilii, Bedy Czcigodnego oraz Jana z Damaszku, które, jak wskazał prelegent, mogły pochodzić z Traktatu o złu q. 3 lub z treści sed contra w Summa Theologae I, q. 102. Ostatnim zagadnieniem poruszonym w referacie były trzy teksty będące wyciągami w bull Innocentego IV oraz Marcina IV oraz formuła spowiedzi powszechnej.

Drugą sekcję prowadzoną przez mgr. Marcina Beściaka z UKSW rozpoczął referat zatytułowany: Czy św. Tomasz z Akwinu korzystał z „De veritate” Roberta Grosseteste?, wygłoszony przez dr hab. Tomasza Pawlikowskiego, pracownik naukowy w Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy – Bibliotece Głównej Województwa Mazowieckiego, przedstawił podobieństwa widoczne w podejmowanym przez obu filozofów zagadnieniu prawdy. Oprócz trojakiego wymiaru prawdy, który występuje u Tomasza i którego można się również doszukiwać u Roberta Grosseteste’a, wskazał on na sposób w jaki jest ona przez nich definiowana, w szczególności na obecne w De veritate sfomułowania: „prawda odsłania istnienie” oraz „prawda jest istnieniem koniecznym”. Jak stwierdził prelegent, choć nie mamy pewności czy oraz jak Tomasz mógł mieć kontakt z pracą Grosseteste’a, pojawiające się u obu filozofów egzystencjalne ujęcie prawdy wskazuje, że istnieje taka możliwość. Najsilniejszym argumentem za tym stojącym miałoby być utożsamianie prawdy przez obu filozofów ze zgodnością rzeczy z intelektem. W referacie odnotowano również pojawiające się u tych filozofów pojęcia: mensura (którym posługuje się Tomasz) oraz rectitudo (z którego korzystał Grosseteste), którymi filozofowie operowali w podobny sposób, wskazując na porządkujący charakter prawdy.

Dr Izabella Andrzejuk zaprezentowała wystąpienie pt. Problematyka kontemplacji w tekstach Tomasza z Akwinu. Wybrane zagadnienia. Wskazała na obecne w myśli Tomasza dwa ujęcia kontemplacji jako poznania prawdy: w znaczeniu szerokim oraz w znaczeniu węższym. W znaczeniu szerokim kontemplacja jest ujęciem prawdy od skutku do przyczyny (wskazanie przyczyn przez ujęcie uzyskanego w percepcji zmysłowej materiału zmysłowego dzięki sprawności pierwszych zasad poznawania) lub od przyczyny do skutku (korzystając ze sprawności mądrości, potrafimy wskazać skutki). W znaczeniu węższym jest to kontemplacja Bożej prawdy. Prelegentka zwróciła uwagę także na inne znaczenie pojęcia kontemplacji w myśli Tomasza, m.in. na zestawienie jej z ruchem. W tym kontekście ruchem prostym byłoby przejście od rzeczy postrzeganych zmysłowo do tego, co ujmowane jest intelektualnie. Ruch kołowy charakteryzowałby się zwróceniem do wnętrza, zdystansowaniem się wobec rzeczy zewnętrznych i swoistym zatrzymaniem duszy ludzkiej w kontemplacji Boga. Ruch mieszany jest z kolei połączeniem dwóch pozostałych. Dalsza część wystąpienia poświęcona była definicji kontemplacji jako poznania przenikniętego miłością, gdzie miłość jest przyczyną kontemplacji Boga, oraz powiązaniu kontemplacji ze sprawnościami i cnotami, w szczególności z cnotą wiary.

Po przerwie głos zabrał mgr Marcin Beściak i przedstawił referat zatytułowany: Roztropność i jej miejsce w systemie cnót św. Tomasza z Akwinu. Wskazał na szczególność cnoty roztropności na tle innych cnót w myśli Akwinaty m.in. ze względu na jej niezbędność w dobrym postępowaniu, a przez to w ludzkim życiu. Roztropność wyznacza bowiem złoty środek w dążeniu do innych cnót. Tomaszowa definicja roztropności jako sprawności działania w zgodzie z prawdziwym rozumem w odniesieniu do tego, co stanowi dobro i zło samego człowieka, pozwala na definitywne odróżnienie sztuki i wytwarzania od cnoty i postępowania. Prelegent zwrócił uwagę na to, że choć roztropność przynależy do cnót intelektualnych (jest powiązana ze znajomością tego, co wieczne i ogólne), to wiąże się ona z pewną znajomością rzeczy jednostkowych, a więc ze zmysłami. Ostatnim zagadnieniem poruszonym w wystąpieniu była różnorodność tłumaczeń definicji roztropności, w szczególności tłumaczeniem pojęcia rozumu m.in. jako rozeznanie czy intuicja intelektualna.

O. dr Michał Ziółkowski z Wyższego Seminarium Duchownego diecezji Warszawsko-Praskiej wygłosił referat pt. Substancje oddzielone i postczłowiek. Próba konfrontacji myśli Akwinaty z doktryną współczesnego transhumanizmu. Wskazał on m.in. na racje istnienia substancji oddzielonych od ciała w obu doktrynach. W myśli Tomasza racją stojącą za istnieniem istot anielskich jest hierarchiczne ukonstytuowanie bytów według statutu ontologicznego oraz według sposobu poznania rzeczywistości przez dane byty. Przy czym jest to model substancjalny rzeczywistości, a więc nie zakłada on możliwości ewolucji jednego bytu w stojący wyżej w hierarchii, drugi byt. Źródeł dla transhumanizmu, według prelegenta można doszukiwać się w platonizmie, w którym nieśmiertelna dusza ludzka przeciwstawiana jest ciału i dąży do uwolnienia z więzienia, jakim jest dla niej ciało ludzkie. Transhumanizm zakłada z kolei, że występujący u człowieka potencjał intelektualny, umożliwia mu przekroczenie swojego naturalnego stanu. Jak zostało powiedziane w referacie, postczłowiek nie utożsamia się ze swoim ciałem, a jego cielesna kondycja jest jedynie stanem przejściowym, w którym człowiek jest uzależniony od natury ograniczającej jego wolność. Transhumanizm zatem sprowadza człowieka jedynie do umysłu, dla którego ciało nie jest konieczne. W ostatniej części swojego wystąpienia dr Ziółkowski wskazał na powiązanie transhumanizmu z teologicznymi schematami gnostyckimi.

Wystąpienie pt. Via secunda z Summa Theologiae (pars I, q. 2, a. 3) jako przedstawienie własnego ujęcia dowodzenia istnienia Boga przez św. Tomasza z Akwinu zaprezentował prof. Artur Andrzejuk. W swoim referacie starał się udowodnić, że druga z dróg św. Tomasza jest drogą autorską Tomasz oraz mu najbliższą. Prelegent omówił stanowiska: Étienne’a Gilsona (druga droga ukazuje Boga jako przyczynę istnienia wszystkich rzeczy), Leo Eldersa (przyczynowanie obecne w drugiej drodze nie jest wyłącznie wytwarzaniem istnienia), Kazimierza Kłósaka (aby tą drogę zinterpretować, należy związać przyczynowanie sprawcze z pewną zasadą transcendentalną, która jest źródłem realności obserwowanych przez nas bytów), Mieczysława Gogacza (druga droga jako dyskusja z monizmem) oraz Tomasza Stępnia (druga droga dowodzi, że Bóg jest przyczyną istnienia, ale pozostaje problem przyczyny istoty). Następnie wskazał fragmenty Summy Teologii, popierające jego własne stanowisko.
Referaty wygłoszone w trakcie dwudniowego sympozjum spotkały się z zainteresowanie ze strony słuchaczy, co przejawiało się w następujących po nich dyskusjach. Wszystkie wystąpienia dostępne są na kanale YouTube Naukowego Towarzystwa Tomistycznego oraz na stronie: www.tomizm.org.

Sprawozdanie przygotowała Dominika Rejewska.

Dokumentacja fotograficzna: Paweł Mierzejewski i Izabella Andrzejuk.